Istorija grada
Banja Luka kroz vijekove
Pod nazivom Banja Luka, grad se prvi put spominje 6. februara 1494. godine u Povelji ugarskog kralja Vladislava II Jagelovića. Poslije rasprava koje su vodili filolozi i istoričari, utvrđeno je da ime grada potiče od starog pridjeva „banj“ – banov, koji je davno iščezao iz našeg jezika, a zadržao se samo u nazivu grada, pa je tom pridjevu dodata imenica „luka“, što znači ravnica, odnosno cijeli naziv grada potiče od složenice „Banova ravnica“. Oduvijek uz Vrbas, na obje njegove strane razvijale su se još od paleolitskog perioda naselja različitih plemena, koja su se u ovoj blagonaklonoj dolini zadržavala, živjela i razvijala. Pouzdano se zna da je u predrimskom i rimskom periodu ovo područje naseljavalo ilirsko pleme Mezeja, koji su zajedno sa ovim prostorima uključeni u rimsku pokrajinu Ilirik.
O boravku Rimljana na ovom prostoru svjedoče brojni artefakti, pronađeni na raznim lokalitetima u blizini današnjeg grada Banje Luke. Rimljani su prvi otkrili ljekovito dejstvo mineralnih voda na izvorištima u okolini grada: Gornjem Šeheru (današnjim Srpskim toplicama), Slatini i Laktašima. Banja Luka se u to vrijeme nalazila na značajnom putu, koji su izgradili Rimljani, i koji je vodio od Splita (Salone) do Gradiške (Servitium). U današnjem srcu grada, kojeg krasi kulturno–istorijski spomenik – tvrđava Kastel – podignuto je rimsko vojno utvrđenje Kastra, unutar kojeg se odvijao život rimskog vojnog naselja.
Poslije propasti Rimskog carstva, slovenska plemena naseljavaju ovo područje tokom VI i VII vijeka nove ere. U srednjevjekovnom periodu, duž obale Vrbasa niče veći broj utvrđenja. Pouzdani podaci o tadašnjoj naseobini i životu stanovnika unutar i izvan zidina su, nažalost, još uvijek sakriveni po hodnicima istorije. Prvo naselje orijentalnog tipa, poslije dolaska Osmanlija 1582. godine, razvija se oko Careve mahale u Gornjem Šeheru. Banja Luka postaje sjedište prostranog Bosanskog pašaluka, što dovodi do ubrzanog razvoja grada. Ferhad-paša Sokolović gradi mlinove i mostove preko Vrbasa.
U tom periodu izgrađeni su i sakralni islamski objekti, od kulturnog i istorijskog značaja: džamije Ferhadija (kao zadužbina Ferhad-paše Sokolovića) i Arnaudija (čiji je ktitor bio bosanski defterdar – blagajnik Husan-efendija), te značajan element urbane osmanlijske arhitekture – Sahat kula, koja je bila smještena u blizini Ferhadije. Period od 350 godina osmanske vladavine, u kojem je Banja Luka bila administrativna jedinica različite važnosti, nije mnogo doprinio urbanizaciji i modernizaciji samog naselja.
U široj banjalučkoj regiji tokom XVI i XVII vijeka podižu se pravoslavni manastiri, kao svjedoci srpskog srednjovjekovnog neimarstva. Ove građevine su izuzetne ljepote i vrijednosti. Manastir Gomionica, izgrađen u stilu Raške škole, nalazi se na Zmijanju. Predanje kaže da mu je ktitor bio Zmijanjski knez Obrad. Moštanica, osnovana 1562. godine, smještena je na tromeđi Banje Luke, Prijedora i Kozare, a izgrađena je u stilu Moravske škole. Manastir Liplje nalazi se na obroncima Borja planine, u blizini Maslovara. Izgrađen je krajem XV i početkom XVI vijeka, sa izraženim elementima Raške škole.
U Banjoj Luci su krajem XIX vijeka osnovane prve srpske škole, prvi telegraf je dobila 1866. godine, a pruga Banja Luka–Dobrljin je svečano puštena u saobraćaj 1873. Odlukom Berlinskog kongresa, u Banju Luku 1878. godine ulaze austrougarske trupe, koje je lokalno stanovništvo dočekalo mirno i bez otpora.
Pod protektoratom Austrougarske, Banja Luka postaje zanatski i industrijski centar. Temelje za takav progres udarili su kaluđeri franjevačkog samostana Trapisti, koji je izgrađen sedamdestih godina XIX vijeka. Oni su, u okviru svog samostana, izgradili mlin, pivaru, ciglanu, fabriku tekstila i hidrocentralu u Delibašinom selu, a bili su neimari industrijskih pogona za izradu tjestenine i čuvenog sira „Trapista“.
Austrijanci ubrzano rade na izgradnji puteva i mostova, tako da 1891. godine željeznicom spajaju Banju Luku sa Bečom i Budimpeštom. Počinje eksploatacija ruda iz nalazišta na Laušu i u blizini Kotor Varoša, otvaraju se industrijski pogoni, obrazovne i zdravstvene ustanove. Prva bolnica izgrađena je 1879. godine, Fabrika duvana počela je sa radom 1888, a sedam godina kasnije prvi učenici su sjeli u klupe Realne gimnazije. U Banju Luku se doseljava sve veći broj stranaca. Austrougarska vlast pravi i prvi zvanični popis stanovništva 22. aprila 1895. godine, prema kojem je u Banjoj Luci živjelo 13.566 stanovnika.
Iako je austrougarska vlast bila manje despotska od osmanlijske i „proklamovala“ načela slobode i jednakosti, u narodu su se tokom godina razvijali otpor prema tuđinu i radnička svijest. Počeli su štrajkovi, sve glasnije pobune i pozivi na oslobođenje od okupatora. Prvi svjetski rat donosi ovim krajevima dah slobode, nakon nekoliko vijekova tuđinske tiranije.
Prosvjetiteljske ideje, sličnog karaktera, pod osmanlijskom okupacijom širile su u različitim društvenim miljeima dvije istaknute ličnosti, sličnih sudbina – Vaso Pelagić i Ivan Franjo Jukić. Obojica su se bavili svešteničkim, političkim i kulturnim radom, zbog kojih su bili zatvarani, proganjani i protjerivani. Svoje živote su završili u tuđini, ne doživjevši oslobođenje zavičaja, kojem su do posljednjeg daha bili vjerni i odani.
Istaknuti borac za slobodu i glas istine protiv austrougarske vlasti bio je književnik Petar Kočić. Svoj otpor prema tiranskoj vlasti počinje javno da iskazuje pokretanjem časopisa „Otadžbina“ 1907. godine. Zbog svog stvaralaštva, prožetog patriotskim duhom, i javnog ustajanja protiv režima bio proganjan i zatvaran. Ne dočekavši oslobođenje zavičaja, umro je – duhovno i fizički potpuno iscrpljen u Srbiji 1916.godine. Nakon godina okupacije, Banja Luka je dočekala slobodu u Prvom svjetskom ratu 21. novembra 1918. godine. Tada je slavna Srpska vojska, dva mjeseca po proboju solunskog fronta, oslobodila i veliki dio Bosne i Hercegovine, a njen ulazak u Banju Luku narod je dočeako sa oduševljenjem.
Banja Luka u Kraljevini Jugoslaviji doživljava svoj pravi procvat. Postaje sjedište Vrbaske banovine, a u novoformiranoj državi pripada joj značajan geostrateški položaj. Nagli napredak duguje svom prvom banu, energičnom vizionaru Svetislavu Tisi Milosavljeviću. Iako se u Banjoj Luci nije zadržao dugo, njegov doprinos u razvoju našeg grada je nemjerljiv. U njegovo vrijeme izgrađeni su današnja zgrade Gradske uprave, Banskog dvora i Narodnog pozorišta RS. Nedugo zatim uslijedio je Drugi svjetski rat koji je našem gradu donio nova stradanja i nove žrtve. I ovaj put, narod Banje Luke i Krajine se suprotstavio stranim okupatorima, fašističkoj Njemačkoj i njenim saveznicima. 22. aprila 1945. godine Narodno-oslobodilačka vojska Jugoslavije je oslobodila Banju Luku od fašista. Banja Luka i danas obilježava 22. april kao Dan grada. Nakon toga, Banja Luka je izrasla u značajan industrijski centar.
Najteži udarac u poslijeratnom periodu Banjoj Luci zadaje katastrofalan zemljotres u oktobru 1969. godine, nakon kojeg grad dobija današnji izgled. Pred raspad bivše Jugoslavije, Banja Luka je bila drugi po veličini grad u SR Bosni i Hercegovini, a deseti u Jugoslaviji. Prema popisu iz 1991. godine, imala je 150.000 stanovnika. Nakon potpsivanja Dejtonskog sporazuma, Banja Luka postaje administrativni centar Republike Srpske, jednog od dva entiteta u Bosni i Hercegovini.
Banjolučki zemljotres
27. oktobar 1969. godine, 9.11 časova, 8,5 stepeni po Merkalijevoj skali, 6,6 stepeni po Rihteru
O jakoj seizmičnosti područja Banje Luke svjedoče morfologija reljefa, pisani podaci u posljednjih 100 godina i najnovija instrumentalna mjerenja. Zemljotresi na ovom tlu do sada su se javljali u serijama, na različitim žarištima. U prvoj seriji, prema postojećim podacima, najjači zemljotres na području Banje Luke zabilježen je 20. maja 1888. godine u 10.30 časova. Bio je jačine 7 stepeni Merkalijeve skale, sa magnitudom od 5,2 stepena Rihtera u epicentru. U drugoj seriji, tokom 1935. godine, zabilježeno je 7 potresa, prosječnog intenziteta od 6 stepeni Merkalijeve skale. Najsnažniji iz ove serije desio se 11. oktobra 1935, snage 7 stepeni po Merkaliju i magnitude 5 stepeni po Rihteru u epicentru.
Godina 1969. duboko je urezana u istoriju grada Banje Luke i kolektivno pamćenje njenog stanovništva. Dvadeset sedmog oktobra te godine Banju Luku je pogodio najrazorniji od svih zemljotresa. Počeo je neuobičajeno jakim „prethodnim udarom“, 26. oktobra u 16.36 časova; podrtavanje se nastavilo i u noći između 26. i 27. oktobra, sve do 9.11 časova narednog jutra, kada je za Banju Luku vrijeme stalo.
Banjolučani nikada neće zaboraviti razorni udar snage 8,5 stepeni po Merkalijevoj skali, dok je u epicentru bilo 6,6 stepeni po Rihteru. Zemljotres iz oktobra 1969. devastirao je kompletan grad. Poginulo je 15 njegovih stanovnika, 1.117 ljudi je teže ili lakše povrijeđeno. Materijalna šteta je bila ogromna. Potpuno je uništeno 86.000 stanova, a velika oštećenja pretrpili su školski (266), kulturni (146), zdravstveni (133), društveni i objekti javne uprave administracije (152).
Privreda je pretrpila značajne gubitke, jer je u zemljotresu oštećeno čak 112 privrednih objekata. Sva preduzeća su u narednom periodu radila sa značajno smanjenim kapacitetima, a neka su potpuno prestala sa proizvodnjom. „Grad mladosti“ je prvi put ostao bez nje. Autobusi su iz Banje Luke danima odvozili osnovce i srednjoškolce, koji su tek započetu školsku 1969/1970. godinu završili u raznim dijelovima bivše SFR Jugoslavije. Na današnjem Trgu Krajine i danas se nalazi sat, koji je prestao da radi 27. oktobra 1969. godine u 9.11 časova, kao podsjetnik na kataklizmu, koja je prije više od četiri decenije zadesila „ljepoticu na Vrbasu“.